Անտոն Սուրյան

Ճարտարագետ, գյուտարար, զինագործ, դեղագործ, բժիշկ, համաճարակաբան, բարերար Անտոն Հովսեփի Սուրյանը ծնվել է մոտավորապես 1539թ., ենթադրաբար՝ Սիրիայում։ Հիշատակվում է նաև՝ Անտոնիո Սուրյան կամ Սուրիանո:

1559 թ., երբ Անտոնը Կիպրոսից շաքար ու գինի տեղափոխող նավատորմից իջավ Սքիավոնյան ափ, հավանաբար, ընդամենը 20 տարեկան էր։

XVI դարում Վենետիկ ժամանող արևելքցիները հայտնում էին իրենց անձնական տվյալները` մկրտության ժամանակ տրված անունը և այն քաղաքի կամ երկրի անունը, որտեղից եկել էին։ Եվ քանի որ Անտոնը եկել էր Սիրիայից (Սուրիա), նրան գրանցում են որպես Անտոնիո Հայ Սուրյան (Surian Antonio detto Armeno)։

Անտոնը, ինչպես բոլոր հայերը, հաճախել է Վենետիկի Հայկական թաղամասում (Հայոց նրբանցքում) գտնվող հայկական Սուրբ խաչ եկեղեցի և մասնակցել պատարագներին։ Քաղաքում նրան ճանաչում էին Անտոնիո Հայ անունով։

Վենետիկի պետական արխիվում հայտնաբերված փաստաթուղթը վկայում է, որ 1561 թ. հունիսի 24-ին Սուրյան ազգանունով ստորագրած հայը աշխատանքային խնդրագիր է գրել Ջիրոլամո Պրիուլի դոժին։

Չնայած երիտասարդ տարիքին` Անտոնը ոչ միայն լավատեղյակ էր առևտրական ու ռազմական նավատորմի տեխնիկային, այլև տիրապետում էր տարաբնույթ գիտելիքների, ինչը նրան մղում էր ամեն գնով մտնելու Սան Մարկոյի հանրապետության ռազմածովային ծառայության մեջ։ Նրա դիմումն ընդունվում է, և նա փորձնական ժամանակաշրջանով աշխատանքի է ընդունվում զինանոցում։

Շուտով մարդիկ հասկանում են, որ Վենետիկի հանրապետության համար Անտոնը անգնահատելի ձեռքբերում է, քանի որ նա շատ արագ աչքի է ընկնում իր բազմակողմանի գիտելիքներով ու փայլուն ընդունակություններով։ Այս բոլորի հետևանքը եղավ այն, որ Անտոնը արժանացավ ճարտարագետի կոչման։

Իր համեստ ու մարդամոտ բնավորության, փայլուն գիտելիքների ու տաղանդի շնորհիվ Անտոնը վայելում էր հասարակ մարդկանց սերը, գործընկերների համակրանքը, ղեկավարների հարգանքը և կառավարության վստահությունը։

Անտոնի տաղանդը դրսևորվում է նաև հրազենագործության մեջ։ Նա սկսում է հետաքրքրվել նաև արբալետների պատրաստման եղանակներով։

Շուտով նա սիրահարվում է ու սիրային նամակներ հղում Վենետիկում արբալետներ պատրաստող մի հմուտ վարպետի աղջկա` Կյարային։ Նրանք ամուսնանում են և տասը տարվա ընթացքում վեց զավակ ունենում։ Նրա զավակներից (օրինակ` Իզեպպո Սուրյանը), թոռներից ու ծոռներից ոմանց անունները ավելի քան 100 տարի հիշատակվում են Վենետիկի զինանոցի փաստաթղթերում։

Անտոնիո Սուրյանի առաջին մեծ հաջողությունը եղավ մեծ նավերը ջուրն իջեցնելու համար նրա մշակած ծրագիրը, ինչպես նաև` դարերի ընթացքում կուտակված թափոններից ծովածոցը մաքրելու համար հորինած մեքենան։

Ա. Սուրյանը 1571 թ. մասնակցում է Կորնթոսի ծովամարտին, կառավարում հրանոթների ի՛ր իսկ հնարած դասավորությունը և, վտանգելով անձը, արագորեն նորոգում վթարված նավերը։

1571 թ. հոկտեմբերի 7-ին Լեպանտոյի հռչակավոր ճակատամարտում Պատրասո ծովածոցի խաղաղ ջրերում կատաղի ուժով իրար են բախվում Խուան Ավստրիացու գլխավորած քրիստոնյա ռազմական նավատորմը և Ալի փաշայի ղեկավարած թուրքական նավատորմը։ Անտոն Սուրյանը, գտնվելով Ֆրանչեսկո Դուոդոյի գլխավորած առաջին ռազմանավում, հարձակման բոլոր միավորների վրա արդեն նախապատրաստել և նոր եղանակով դասավորել էր իր պատրաստված թնդանոթները, որոնք դիպուկ, արագ, անվրեպ ու անողոք ռմբակոծում էին թուրքական նավերը` խուճապի մատնելով թշնամուն։ Այդ օրը հայ ճարտարագետը խորտակումից փրկում է Դուոդոյի ռազմանավը` միանգամայն նոր եղանակով փակելով արկից առաջացած ճեղքվածքը։

Անտոնը հատուկ հնարամտության միջոցով ջրի երես է հանում վենետիկյան խորտակված մի թնդանոթաձիգ առագաստանավ` իր բոլոր արժեքավոր մասերով։ Այնուհետև վերականգնում է Ջիրոլամո Կոնտարինիի «Գալեոնի» երեք հսկա թնդանոթները։ Չափազանց օգտակար են լինում նրա խորհուրդները` կազմակերպելու համար «Տանան», որտեղ արտադրվում էին նավաշինության մեջ լայնորեն օգտագործվող տարբեր տեսակի պարաններ, ճոպաններ ու մալուխներ, ինչպես նաև` «Երկաթե այգին», որում պահվում էին թնդանոթները։

Ինչպես գրում են «Հայկական Վենետիկ» գրքի հեղինակներ Ալերամո Հերմետը (ծագումով հայ` Հերմեթյան տոհմից) և Պաոլո Կոնի Ռատտի դի Դեզիոն՝ «Լեպանտոյի ճակատամարտում թուրքերի պարտությունը Եվրոպայի համար եղավ ճակատագրական»։ Իսկ ճակատամարտում իր անձնուրացությամբ ու ռազմատեխնիկական գիտելիքներով փայլեց հայ ճարտարագետը։

Մեր օրերի նշանավոր պատմաբան և հետազոտող, Վենետիկի համալսարանի և Հռոմի Արևելյան հոգևոր ինստիտուտի պրոֆեսոր Լևոն Զեքիյանը այդ իրադարձության մասին գրել է. «...Սուրյանի ստեղծած անվրեպ թնդանոթները քրիստոնեական ուժերի հաղթանակի գաղտնիքն էին»։

1575 թ. Վենետիկում սկսվում է ժանտախտի ահավոր համաճարակ։ Հանրապետության ղեկավարների ձեռնարկած միջոցառումները արդյունք չեն տալիս։ Շուտով համաճարակն այնքան է ընդլայնվում, որ Սան Մարկոյի ծովափում կառուցվում է նավերից բաղկացած մի հիվանդանոց, որը լեցուն էր ժանտախտով հիվանդ հարյուրավոր մարդկանցով։ Տեսնելով ժանտախտի համաճարակի ահագնացող չափերը` Անտոն Սուրյանը կառավարությանն առաջարկում է իր բժշկական օգնությունը։ Այդ ժամանակ Վենետիկի Հանրապետությունում բժշկական գործունեությունը կարգավորող օրենքներն այնքան խիստ էին, որ դատախազությունը խստագույնս պատժում էր ապօրինի բուժողների ցանկացած փորձ (այս իմաստով անհամեմատելի են XVI դարի Վենետիկի Հանրապետությունը և XXI դարի Հայաստանի Հանրապետությունը - ՀՄ)։ Սակայն կառավարությունը, տեղյակ լինելով, որ Սուրյանը դեռևս 1571 թ. նավային ճակատամարտերի ժամանակ իր պատրաստած դեղերով շատ վիրավորների էր բուժել ու փրկել, ընդունում է նրա օգնության առաջարկը և նրան վստահում Վենետիկի մի ամբողջ Դորսոդոտո թաղամասի բնակչության փրկության գործը։

1575 թ. հուլիսի 21-ից Սուրյանը, դրսևորելով գերմարդկային արիություն ու կազմակերպչական ոգի, ձեռնամուխ է լինում բռնկված համաճարակի դեմ պայքարին։ Նա ամբողջովին նվիրվում է մարդկանց փրկելու սրբազան գործին և, իր պատրաստած ուժեղ դեղով անհատույց բուժելով, փրկում հազարավոր մարդկանց կյանքեր։

Կանգ առնելով Անտոն Սուրյանի դեղագործական և բժշկական կարողությունների վրա` կարելի է ենթադրել, որ նա, անկասկած, տիրապետել է նավային ճակատամարտերի ժամանակ բազմաթիվ վիրավորներին բուժելու, ինչպես նաև` ժանտախտը կանխելու և բուժելու համար նախատեսված տարաբնույթ դեղերի պատրաստման գաղտնիքներին։ Իսկ դա նշանակում է, որ նա կարդացել կամ ձեռքի տակ ունեցել է ինչ-որ բժշկարան, որի մասին անտեղյակ էին XVI դարում քաղաքակրթության կենտրոն հանդիսացող Վենետիկի բժիշկները։ Հասկանալի է, որ նա կարող էր ունենալ ինչ-որ հայերեն բժշկարան, ասենք` Ամիրդովլաթ Ամասիացու «Ուսումն բժշկութեան» (Կ.Պոլիս, 1459 թ.), «Ախրապատին» (Կ.Պոլիս, 1459 թ.), «Բառք այբուբենական ի վերայ ցաւոցն» (1468 թ.), «Օգուտ բժշկութեան» (Ֆիլիպոլ, 1466-1469 թ.թ.), «Անգիտաց անպէտ» (Կ.Պոլիս, 1478-1482 թ.թ.) գրքերից մեկը։ Ի դեպ, Ամիրդովլաթի «Անգիտաց անպետ» աշխատությունն ընդգրկում է 3754 անուն դեղանյութ և դեղագիտական գրականության մեջ աշխարհում առաջինն է։

Անտոն Սուրյանի բազմաթիվ սխրագործությունների և բարեգործությունների համար մարդկայնորեն ակնկալվում էր նրա նկատմամբ Վենետիկի պետության համապատասխան գնահատականը։ Սակայն կառավարությունն աչքի չի ընկնում իր շռայլությամբ և բավարարվում է նրանով, որ տաղանդավոր ու քաջարի հային մշտական ծառայության մեջ է պահում զինագործարանում` նրան ցմահ տրամադրելով անվճար սնունդ։

Կառավարության նման վերաբերմունքը խիստ վշտացնում է Սուրյանին։ Վաթսուն տարին չբոլորած Անտոնիո Սուրյանը մահանում է 1591 թ.օգոստոսի 22-ին, Վենետիկում։ Նրան թաղում են Սեն Մարտին եկեղեցում։

1577 թ. հուլիսի 17-21-ին Վենետիկում ժանտախտի համաճարակը հայտարարվում է հաղթահարված։ Պարզ է դառնում, որ Սուրյանը փրկել էր ոչ միայն հազարավոր մարդկանց, այլև` ամբողջական ընտանիքների կյանքը և դրա դիմաց ոչ միայն վարձատրություն չէր խնդրել, այլև` իր գրպանից էր առատորեն վճարել։ Վենետիկի Հանրապետության Սենատի որոշմամբ Ա.Սուրյանը պարգևատրվում է, իսկ հուլիսի 17-ը հռչակվում է Փրկության օր, և դրա պատվին կառուցվում է սուրբ Փրկիչ եկեղեցին։

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ